Thơ Đường luật là một thể thơ cổ có nguồn gốc từ Trung Quốc dưới thời nhà Đường, nhưng đã nhanh chóng du nhập và trở nên cực kỳ phổ biến trong nền văn học Việt Nam, đặc biệt là vào thời kỳ trung đại. Trong các thể thơ Đường luật, Thất ngôn bát cú nổi bật như một đỉnh cao của sự chặt chẽ về cấu trúc và quy tắc. Đây là thể thơ gồm 8 câu, mỗi câu có đúng 7 chữ, tuân thủ những yêu cầu khắt khe về niêm, luật, đối và vần.
Để hiểu sâu hơn về thể thơ độc đáo này và những giá trị nó mang lại, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu chi tiết về cấu trúc, vai trò cũng như điểm qua một vài ví dụ kinh điển. Việc phân tích một bài thơ không chỉ dừng lại ở cấu trúc mà còn cần hiểu về cách sử dụng ngôn từ, bao gồm cả các biện pháp tu từ. Bạn có thể tìm hiểu thêm về tác dụng của biện pháp tu từ nói quá để thấy sự phong phú của ngôn ngữ thơ ca.
Thơ Thất Ngôn Bát Cú Đường Luật Là Gì?
Thất ngôn bát cú Đường luật là một thể thơ được xem là chuẩn mực và mẫu mực nhất trong hệ thống thơ Đường luật. Tên gọi “Thất ngôn bát cú” đã phần nào nói lên đặc điểm cơ bản của nó: “thất ngôn” (bảy chữ) và “bát cú” (tám câu).
Thể thơ này đòi hỏi sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy tắc sau:
- Số câu, số chữ: Gồm 8 câu, mỗi câu 7 chữ.
- Vần: Thường hiệp vần bằng ở chữ cuối các câu 1, 2, 4, 6, 8 hoặc 2, 4, 6, 8.
- Luật: Có luật bằng hoặc luật trắc, quy định sự phối hợp âm điệu (bằng, trắc) ở các vị trí nhất định trong câu.
- Niêm: Các câu trong bài thơ phải “niêm” (dính) với nhau theo quy định về luật bằng trắc, đảm bảo sự hài hòa về âm điệu giữa các cặp câu nhất định (câu 1 niêm câu 8, câu 2 niêm câu 3, câu 4 niêm câu 5, câu 6 niêm câu 7).
- Đối: Hai cặp câu 3-4 (câu Thực) và 5-6 (câu Luận) bắt buộc phải đối nhau chặt chẽ cả về ý nghĩa, từ loại và thanh điệu.
Cấu Trúc Tám Câu – Bốn Phần Đặc Trưng
Một bài Thơ Thất Ngôn Bát Cú có bố cục khá rõ ràng, được chia thành bốn phần, mỗi phần gồm hai câu:
- Đề (câu 1-2): Có chức năng mở bài, giới thiệu trực tiếp hoặc gợi ý về đề tài, cảm xúc chính của bài thơ. Câu 1 gọi là câu Phá đề, câu 2 là câu Thừa đề (hoặc Nhập đề).
- Thực (câu 3-4): Là cặp câu triển khai ý của phần Đề, thường miêu tả cảnh vật, sự việc một cách cụ thể hơn. Đây là cặp câu đối thứ nhất và bắt buộc phải đối nhau.
- Luận (câu 5-6): Là cặp câu bình luận, suy ngẫm, mở rộng hoặc nâng cao vấn đề đã nêu ở phần Thực. Đây là cặp câu đối thứ hai và cũng bắt buộc phải đối nhau.
- Kết (câu 7-8): Có chức năng kết thúc bài thơ, tổng kết lại cảm xúc, tư tưởng hoặc gợi mở suy nghĩ cho người đọc. Câu 7 là câu Chuyển, câu 8 là câu Hợp.
Vai Trò Và Giá Trị Của Thể Thơ Thất Ngôn Bát Cú
Thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật có vai trò quan trọng trong văn học trung đại Việt Nam và Trung Quốc. Nó là phương tiện hữu hiệu để các thi nhân:
- Diễn đạt những suy tư sâu sắc về cuộc đời, con người, xã hội một cách hàm súc và cô đọng.
- Thể hiện tài năng nghệ thuật thông qua việc sử dụng ngôn từ điêu luyện, tuân thủ các quy tắc phức tạp về niêm, luật, đối, vần.
- Lưu giữ và truyền tải những giá trị thẩm mỹ, triết lý nhân sinh qua các thế hệ.
Những Ví Dụ Thơ Thất Ngôn Bát Cú Tiêu Biểu
Thơ thất ngôn bát cú đã góp phần tạo nên nhiều tác phẩm bất hủ trong nền văn học. Dưới đây là một số ví dụ điển hình:
“Qua Đèo Ngang” – Bà Huyện Thanh Quan
Bài thơ là bức tranh phong cảnh Đèo Ngang lúc chiều tà, ẩn chứa nỗi lòng cô đơn, hoài cổ của nhà thơ:
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.
Lom khom dưới núi, tiều vài chú,
Lác đác bên sông, chợ mấy nhà.
Nhớ nước đau lòng con cuốc cuốc,
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia.
Dừng chân đứng lại: trời, non, nước,
Một mảnh tình riêng, ta với ta.
Bài thơ tuân thủ chặt chẽ luật bằng, gieo vần bằng ở chữ cuối các câu 1, 2, 4, 6, 8 (“tà”, “hoa”, “nhà”, “gia”, “ta”). Cặp câu 3-4 và 5-6 đối nhau rất chỉnh: “Lom khom dưới núi” đối với “Lác đác bên sông”, “tiều vài chú” đối với “chợ mấy nhà”; “Nhớ nước đau lòng” đối với “Thương nhà mỏi miệng”, “con cuốc cuốc” đối với “cái gia gia”.
“Thu Điếu” (Câu cá mùa thu) – Nguyễn Khuyến
Là một trong chùm thơ thu nổi tiếng của Nguyễn Khuyến, bài thơ vẽ nên bức tranh cảnh thu ở làng quê Bắc Bộ, thể hiện tâm trạng u hoài, thanh cao của nhà thơ:
Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.
Tựa gối buông cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.
Bài thơ này cũng theo luật bằng, vần gieo ở chữ cuối các câu 1, 2, 4, 6, 8 (“veo”, “teo”, “vèo”, “teo”, “bèo”). Các cặp câu 3-4 (“Sóng biếc theo làn hơi gợn tí” đối với “Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”) và 5-6 (“Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt” đối với “Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”) đối nhau cả về hình ảnh và ý nghĩa.
“Bài ca phong cảnh Hương Sơn” – Chu Mạnh Trinh
Bài thơ ngợi ca vẻ đẹp thanh tịnh, linh thiêng và đầy chất thơ mộng của động Hương Tích và quần thể Hương Sơn:
Bầu trời cảnh Bụt thật thanh cao,
Mây trắng thường soi nước biếc sào.
Cảnh đẹp hóa công đà sắp đặt,
Chùa in bóng nguyệt hãy còn bao.
Thì thẻ rừng mai chim cúng trái,
Lõm bõm khe Yến cá nghe kinh.
Người xưa đâu tá Nguyên Tiêu đó,
Khéo hỏi ai rằng khách má đào?
Bài thơ tuân thủ luật bằng, vần gieo ở chữ cuối các câu 1, 2, 4, 8 (“cao”, “sào”, “bao”, “đào”). Các cặp câu 3-4 và 5-6 được xây dựng theo phép đối, khắc họa cảnh vật Hương Sơn vừa thực vừa hư, vừa linh thiêng vừa gần gũi.
Vị Trí Của Thơ Thất Ngôn Bát Cú Trong Chương Trình Học
Theo Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn ban hành kèm theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT, việc nhận biết được một số yếu tố thi luật của thơ thất ngôn bát cú và thơ tứ tuyệt luật Đường như bố cục, niêm, luật, vần, nhịp, đối là nội dung thuộc yêu cầu cần đạt về “Đọc hiểu hình thức” trong Chương trình Ngữ văn lớp 8. Do đó, học sinh lớp 8 sẽ được tiếp cận và tìm hiểu sâu hơn về thể thơ này.
Thời Lượng Bậc Trung Học Cơ Sở Theo Luật Giáo Dục
Ngoài các kiến thức về văn học, độc giả cũng có thể quan tâm đến cấu trúc hệ thống giáo dục. Theo quy định tại Điều 28 Luật Giáo dục 2019 về các cấp học và độ tuổi của giáo dục phổ thông, Giáo dục trung học cơ sở (THCS) được thực hiện trong 04 năm học, kéo dài từ lớp sáu đến hết lớp chín. Học sinh muốn vào học lớp sáu cần hoàn thành chương trình tiểu học và độ tuổi thông thường để vào lớp sáu là 11 tuổi (tính theo năm).
Như vậy, thơ thất ngôn bát cú là một thể thơ cổ điển với cấu trúc chặt chẽ và giá trị nghệ thuật sâu sắc, không chỉ là di sản văn hóa mà còn là nội dung quan trọng trong chương trình học phổ thông tại Việt Nam.
Tài liệu tham khảo:
- Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT ban hành Chương trình giáo dục phổ thông.
- Luật Giáo dục 2019.